تاریخچه مبعث پیامبر اسلام
مبعث در اصطلاح اسلامی به روزی گفته می‌شود که پیامبر اکرم (ص) به پیامبری برانگیخته شد. این اتفاق در ۴۰ سالگی پیامبر (ص) در غار حراء واقع در کوه نور (در نزدیکی شهر مکه) روی داد و سرآغاز دین اسلام بود. طبق دیدگاه مشهور شیعه امامیه، این رویداد در روز ۲۷ رجب، ۱۳ سال قبل از هجرت پیامبر (ص) روی داده است. البته اختلافاتی در تاریخ وقوع مبعث به دلیل برداشت متفاوت از مفهوم بعثت است که آیا اولین نزول قرآن و آیات الهی مساوی با بعثت است، یا اولین تبلیغ رسمی و علنی وجود دارد. بعثت در فرهنگ قرآنی به معنای عامل برانگیختن و رسانیدن به مرحله‌ای خاص از تکامل است که در آن نوعی تحول وجود دارد.
فلسفه مبعث پیامبر چیست؟
پس از شناخت پیامبر خدا، مهم‌ترین مسئله در زمینه معرفت شخصیت پیامبر اعظم، آشنایى با فلسفه مبعث پیامبر است. تنها تفاوت فلسفه خاتم الانبیا با دیگر پیغمبران الهی این است که او برنامه پیامبران گذشته را تکمیل نموده و بدین جهت نبوت به او ختم می‌گردد.
با عنایت به این نکته، می‌توان فلسفه مبعث از نگاه قرآن را در دو عنوان که حاکى از یک واقعیت‌اند، خلاصه کرد که عبارت‌اند از:
دعوت به خدا
تکامل انسان
فلسفه بعثت انبیا، تکامل انسان و پاسخگویى به نیازهاى مادّى و معنوى اوست.
سایر امورى که در تبیین حکمت بعثت انبیا در قرآن بدان‌ها اشاره شده است. در واقع، فروع اجابت دعوت خدا، و جزئیات اجراى برنامه الهى تکامل انسان، از جانب انبیاى الهى است.
اما فلسفه مبعث، در مورد کسانى که دعوت خدا و انبیاى الهى را اجابت نکنند، اتمام حجّت است.
اهداف بعثت پیامبر
خداوند، اهداف بلند و فایده‌های بی شماری را در ارسال پیام آوران برای شکوفا کردن بنیه علمی و عملی انسان در نظر گرفته است تا آنان را به «ملاقات خدا» (یعنی بالاترین مقام ممکن) ارتقا بخشد.
خدا پرستی و پرهیز از طاغوت
از اهداف زیر بنایی و بنیادین بعثت انبیا علیهم السلام فراخوانی مردم به پرستش خدای یگانه و دوری از طاغوت و مظاهر آن است:
«وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنْ اُعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیهِ الضَّلَالَةُ...». (نحل: 36)
«ما در هر امتی پیامبری برانگیختیم تا به آنان بگویند خدا را بپرستید و از پرستش غیر خدا (طاغوت) خودداری کنید گروهی هدایت یافتند و گروه دیگر (از طریق عناد و لجاج) شایسته‌ی گمراهی و ضلالت شدند...»
تعلیم کتاب و آموزش حکمت
در بخشی از آیات، هدف از بعثت پیامبران، آموزش کتاب آسمانی و حکمت معرفی شده است. البته مقصود از کتاب، کتاب هر پیامبری است که با آن مبعوث شده است، مانند «صحف» نسبت به نوح و ابراهیم، و «تورات وانجیل» نسبت به کلیم و مسیح، و «قرآن» نسبت به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله.
مقصود از حکمت، آن دستورات حکیمانه است که ضامن سعادت انسان در دوجهان می‌باشد.
برپایی عدل و قسط
در برخی از آیات و احادیث انگیزه بعثت پیامبران و فرو فرستادن کتاب‌های آسمانی، تحقق قسط در میان مردم بیان شده است؛ چنان که خداوند در این باره می‌فرماید:
«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَینَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمْ الْکتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ...». (حدید: 25)
«ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آنان کتاب و میزان فرو فرستادیم تا مردم به قسط و عدل قیام کنند.»
نجات از تاریکی‌ها
رهایی از ظلمات و رسیدن به وادی نور، از اهداف بعثت است که در قرآن کریم به آن تصریح شده است: «... کتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیک لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنْ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَی صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» (ابراهیم: 1)؛ این کتاب را برای تو نازل کردیم تا مردم را از تاریکی‌ها به به سوی روشنایی، به فرمان پروردگارشان در آوری، به سوی خداوند شکست ناپذیر و ستوده.
تکامل عقل
یکی از مهم‌ترین هدف از آموزش و پرورش مردم به دست پیامبران، تکامل عقلانی بشر است، از این رو باید عقل و دانش هر پیامبری، از عقل و دانش امّت وی بالاتر و برتر باشد:
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می‌فرماید: هدف از بعثت، تکمیل عقول بشر است: «وَ لَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیاً وَ لَا رَسُولًا حَتّی یسْتَکمِلَ الْعَقْلَ، وَ یکونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ عُقُولِ جَمِیعِ أُمَّتِه»؛ (کلینی، 1407: ج 1: ح 11: 30)
خداوند، هیچ پیامبر و رسولی را جز بر تکمیل خرد، مبعوث نفرمود، و خرد او بالاتر از عقول امّت وی است. (جوادی آملی، 1381: 173)
تعالی اخلاق
رشد و تعالی اخلاقی و آداب اجتماعی، یکی دیگر از اهداف بعثت به شمار می‌آید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: من برای تتمیم و تکمیل اصول و کرامت‌های اخلاقی مبعوث شدم: «اِنّما بُعِثتُ لِاُتَمِّمَ مَکارِمَ الاَخْلاق» (طبرسی، 1412:9)
در سایه این هدف متعالی سفارش و توصیه به رفتارهای اخلاقی از جمله: احسان به پدر و مادر، ادای حقّ وزن و پیمانه، عدالت در شهادت و داوری، وفا به عهد و پیمان، دوری از شرک، برپاداری حقّ و عدالت و تقوا و پاکی شکل می‌گیرد. (جوادی آملی، 1381: 190)
داوری در اختلاف‌های مردم
مردم، امّتی یگانه بودند، پس خداوند پیامبران را نوید آور و بیم دهنده برانگیخت و با آن کتاب خویش را به حق فرو فرستاد تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف می‌ورزند، داوری کند. (بقره: 213)
آیه یاد شده، حاوی دو نکته اساسی است
بشارت و انذار، که هر دو از اهداف بعثت است چون تشویق و تنبیه، دو رکن عمده تربیت نفوس و تأمین کننده سعادت آن‌هاست
داوری به حق که بر اساس تعالیم کتاب‌های آسمانی، به ویژه قرآن حکیم است. (جوادی آملی، 1381: 176)
یاد آوری نعمت‌ها
خدای سبحان در آیات متعددی، یادآوری نعمت‌های الهی را جزو دستورهای انبیا قرار داده است؛ مانند:
«... وَاذْکرُوا إِذْ جَعَلَکمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ وَزَادَکمْ فِی الْخَلْقِ بَسْطَةً فَاذْکرُوا آلَاءَ اللَّهِ لَعَلَّکمْ تُفْلِحُونَ» (اعراف: 69)؛ به یاد آورید زمانی را که خداوند، شما را بعد از قوم نوح، جانشنان آنان قرار داد و در خلقت، بر قوّت شما افزود. پس، نعمت‌های خداوند را به یادآورد؛ باشد که رستگار شوید.
آزادی انسان
بهترین ره آورد پیامبران، نشر حرّیت و ترویج آزادی، بویژه آزادی فرهنگی است که ترقّی جامعه در گرو آن است.
مبعوث شدگان از سوی خداوند، بسان مدعیان دروغین نبوت و رسالت که هدف به زنجیر کشیدن توده‌های مردم و استعمار و استثمار آن‌هاست، نیستند آن‌ها نه تنها بندی بر آن‌ها نمی‌گذارند، بلکه بارها را از دوش آنان بر می‌دارند، و غل و زنجیرهایی را که بر دست و پا و گردنشان سنگینی می‌کرد، می‌شکنند. (مکارم شیرازی، 1374: ج 6: 398)